لحظه‌های مهم در علم | تاریخ | پژوهش | واکسن
زمان مطالعه: ۳ دقیقه
زمانی برنامه‌ای تلویزیونی دربارهٔ علم و بهداشت ساخته می‌شد که توانست در تمام دههٔ ۸۰ میلادی در اسپانیا روی آنتن برود؛ این برنامه به‌علاوه دستاورد دیگری هم داشت: کاری کرد که بسیاری از اسپانیایی‌ها سلامتشان را جدی بگیرند و بیشتر مراقب خودشان باشند. با این‌که ایدهٔ پیشگیری بهتر از درمان است، از طب سنتی چین آمده، اما نخستین فردی که از علم در جهت این ایده بهره برد، پزشک انگلیسی ادوارد جنر[1] (۱۷ می ۱۷۴۹ – ۲۶ ژانویه ۱۸۲۳) بود که در سال ۱۷۹۶ نخستین واکسن تاریخ را توسعه داد. او موفقیتش را با آزمایشی جنجالی به اثبات رساند که در آن عفونت بیماری مبتلا به آبله را به پسری هشت‌ساله به نام جیمز فیپس[2] (پسر باغبانش) تزریق کرد.
در آن زمان آبله در اروپا قتل‌عام می‌کرد و سالانه چیزی حدود ۴۰۰۰۰۰ نفر را می‌کشت. آبله عمدتاً کودکان را مبتلا می‌کرد، اما به دیگران هم رحمی نداشت. یک‌سوم کسانی که به آبله مبتلا شدند جان خود را از دست دادند ــ مانند پادشاه فرانسه لوئی پانزدهم[3] ــ و بسیاری از آن‌ها که جان سالم به در بردند کور یا ــ مانند جرج واشنگتن[4] نخستین رئیس جمهور ایالات متحدهٔ آمریکا ــ دچار زخم‌های پوستی ناشی از جوش‌های چرکی شدند. اما حرف‌هایی دهان به دهان می‌چرخید که زنان شیردوش و کسانی که قبلاً مبتلا به آبله شده‌اند در برابر این بیماری ایمن‌اند. در آن زمان، که ترس بدریخت‌شدن توسط آبله فراگیر شده بود، صورت‌های صاف و بدون جوش زنان شیردوش آن‌ها را به اسطورهٔ جذابیت و حتی قهرمان نمایش‌ها تبدیل کرد.
نقاشی جنر در حال تزریق واکسن به یک کودک خردسال.
از ترفند فاخته تا راز زنان شیردوش
جنر در کودکی اشتیاق زیادی برای مشاهدهٔ طبیعت داشت. نخستین دستاورد علمیِ او کشف این مسئله بود که فاخته چگونه می‌تواند کاری کند که جوجه‌هایش توسط دیگر پرنده‌ها بزرگ شوند. او همچنین یکی از نخستین کسانی بود که مهاجرت پرنده‌ها را مطالعه کرد و با بالونی که خودش ساخته بود به سفر رفت. او همچنین شاعر، موسیقی‌دان و جویندهٔ فسیل دایناسور بود. کاپیتان کوک،[5] به‌خاطر سوابق کاری جنر، در دومین سفر اکتشافی خود به او شغلی در مقام طبیعی‌دان پیشنهاد داد، اما خوشبختانه او این پیشنهاد را رد کرد و بر روی مطالعاتش متمرکز شد و در مقام پزشک خانواده به روستایش بازگشت. در این زمان بود که او با مورد زنان شیردوش مواجه شد.
پرترهٔ ادوارد جنر اثر جان رافائل اسمیت در سال ۱۸۰۰.
جنر متوجه شد کسانی که شیر گاو می‌دوشند با آبلهٔ گاوی در تماس‌اند، که سویهٔ بسیار ملایم‌تری از بیماری آبله است. فقط دست‌هایشان جوش چرکی می‌زند و طی چند هفته خوب می‌شود. سپس بدن آن‌ها در برابر آبلهٔ انسانی مقاوم می‌شود. جنر قطعات پازل را کنار هم گذاشت و در ۱۴ام می ۱۷۹۶ آن‌قدر به نظریه‌اش مطمئن شد که چرک ناشی از آبلهٔ گاوی روی دست زنی شیردوش را به پسربچه‌ای (جیمز فیپس) تزریق کرد. وقتی که جیمز از بیماری آبلهٔ گاوی بهبودی یافت، جنر مجدداً و این‌بار عفونت خطرناک‌تر آبلهٔ انسانی را به او تزریق کرد. پسربچه هیچ نشانه‌ای از بیماری شدید نداشت. بدن او نسبت به آبله ایمن‌سازی شده بود.
آزمایشی که این روزها نمی‌شود تکرارش کرد
جنر علی‌رغم موفقیتش، تصمیم گرفت که آزمایشش را تکرار کند. او باید دو سال صبر می‌کرد تا مورد دیگری مبتلا به آبلهٔ گاوی پیدا کند و سپس نتایج آزمایش‌هایش را منتشر سازد، کاری که معادل آزمایش‌های بالینی فعلی است. آزمایش‌های او نمونه‌ای از پشت‌کار و روش علمی است و همچنین نمونه‌ای از تهور که باعث شد ۲۲۰ سال قبل مردم فکر کنند او دیوانه شده است و اگر امروز این آزمایش را انجام می‌داد به‌خاطر آزمایش روی یک کودک به زندان می‌افتاد. با این حال، جنر نابغه‌ای بی‌پروا نبود که در یک لحظه به ایدهٔ واکسیناسیون برسد. در آن زمان آبله‌کوبی،[6] یا مایه‌کوبی[7] زخم یا چرک آبله به بدن افراد سالم با هدف مصونیت آن‌ها در برابر بیماری آبله انجام می‌شد. آبله‌کوبی گاهی جواب می‌داد، اما گاهی نتایج مرگباری در پی داشت.
حتی بعضی از پزشکان پیش از او به ایدهٔ واکسن رسیده بودند، اما او نخستین کسی بود که مطالعه‌ای گسترده روی واکسن انجام داد، با شواهد علمی اثبات کرد که واکسیناسیون جواب می‌دهد و نخستین استراتژی واکسیناسیون را طراحی کرد. جنر آموخت که چگونه پیش از رسیدن آبله با آن مقابله کند. خبر این موفقیت در سراسر جهان پخش شد و به موازات آن نخستین کمپین‌های واکسیناسیون در جهان به راه افتاد. نرخ مرگ‌ومیر به‌سرعت کاهش یافت و جنر حتی توسط دشمنان انگلستان هم مورداحترام قرار گرفت: ناپلئون[8] آن‌قدر برای جنر احترام قائل بود که تنها به درخواست او دو تن از اسیران جنگی را آزاد کرد.
جنر در مقالاتش دربارهٔ واکسن از واژهٔ ویروس استفاده کرد، اما یک قرن طول کشید تا بفهمیم ویروس‌ها چه هستند و چرا تزریق نسخه‌های بی‌ضرر و ضعیف‌شدهٔ این عوامل عفونت‌زا موجب می‌شود بدن پادتن ترشح کند و خودش را در برابر ویروس‌های مرگبار ایمن سازد. جنر پدر علم ایمنی‌شناسی است چراکه پادتن‌ها عامل کلیدی در درمان آلرژی‌ها و ایدز و تولید واکسن تب زرد، آنفلوانزا، سل و مالاریا هستند. آبله به کشتار ادامه داد (بیش از ۳۰۰ میلیون نفر در قرن بیستم) تا این‌که همهٔ کشورها واکسیناسیون را جدی گرفتند. سازمان جهانی بهداشت در ۸ می ۱۹۸۰ اعلام کرد که بیماری آبله ریشه‌کن شده است. در همان زمان در اسپانیا یک برنامهٔ تلویزیونی نخستین گام‌هایش را برداشت: پیشگیری بهتر از درمان است.[9]
برگرفته از
https://www.bbvaopenmind.com/en/science/leading-figures/jenner-and-the-discovery-of-vaccination/
مترجم: روح‌الله مفید
[1] Edward Jenner
[2] James Phipps
[3] Louis XV
[4] George Washington
[5] Captain Cook
[6] Variolation
[7] inoculation
[8] Napoleon
[9] Más vale prevenir
