یحیی تابش، استاد بازنشسته دانشکده ریاضی دانشگاه شریف، در شماره پاییز فصلنامه معرفی و نقد کتاب تهران به روایت نکاتی کم‌تر شنیده شده از زندگی علمی مریم میرزاخانی، ریاضیدان برجسته جهانی، پرداخته است. بخش‌هایی گزیده از این روایت را بخوانید:
اول بار که مریم را دیدم، پانزده سالش بود. یک دوره تابستانی در دانشگاه صنعتی شریف راه انداخته بودیم تا بچه‌های دبیرستانی علاقه‌مند را با مطالب شوق‌آفرین و انگیزه‌بخش در زمینه ریاضیات آشنا کنیم. حدود صد نفر دختر و پسر پانزده، شانزده ساله در دوره شرکت داشتند، ولی از همان روز اول همه فهمیدند که مریم با آن جثه کوچک کاملا متفاوت است. یکی از استادان در این دوره یک مثال خاص از یک مسئله را در زمینه نظریه گراف‌ها که جنبه شهودی خوبی داشت، مطرح کرد و به بچه‌ها گفت هرکس یک مثال دیگر پیدا کند، هزار تومن جایزه می‌گیرد. بعد از مدتی، مریم حالت کلی مسئله را اثبات کرد و شد اولین مقاله تحقیقاتی‌اش در پانزده سالگی.
سال تحصیلی بعد مریم در مسابقات داخلی المپیاد ریاضی شرکت کرد و پس از موفقیت در مراحل مختلف آزمون‌ها به عضویت تیم شش‌نفره المپیاد ریاضی ایران درآمد و در المپیاد بین‌المللی ریاضی که در تابستان سال ۱۹۹۴ در هنگ‌کنگ برگزار شد، با نمره ۴۱ از ۴۲ مدال طلا گرفت.
در المپیاد جهانی به‌ندرت شرکت‌کنندگان موفق به کسب نمره کامل یا نزدیک به آن می‌شوند، ولی مریم سال بعد نیز که هنوز دانش‌آموز دبیرستانی بود، به عضویت تیم کشورمان درآمد و در المپیاد بین‌المللی ریاضی که در سال ۱۹۹۵ در کانادا برگزار شد، با کسب نمره کامل ۴۲ مجددا مدال طلا گرفت.
مریم در پاییز ۱۳۷۳ وارد دانشکده علوم ریاضی دانشگاه صنعتی شریف شد… یکی از استادان جوان دانشکده در آن دوره به نام دکتر سعید اکبری یک درس در دوره دکتری در زمینه نظریه الگوریتمی گراف‌ها ارائه کرده بود که مریم هم این درس را گرفته بود. دکتر اکبری به عنوان یکی از تکالیف درسی یک مسئله بسیار دشوار را که بیش از بیست سال بود حل نشده بود، به بچه‌ها می‌دهد و برای آن ده دلار هم جایزه می‌گذارد. بعد از چند روز مریم راه حل مسئله را ارائه می‌کند و جایزه را می‌برد. حل مسئله در یکی از ژورنال‌های معتبر منتشر می‌گردد. راه حل مریم بعدها به عنوان یک مطلب کلاسیک در کتاب‌های درسی پیشرفته نیز چاپ شد.
مریم بعد از پایان تحصیلات کارشناسی در دانشگاه شریف به هاروارد رفت… رساله دکترایش را تحت نظر کرتیس مک مولن، ریاضیدان برجسته و استاد دانشگاه هاروارد، در زمینه نوع خاصی از دستگاه‌های دینامیکی به انجام رساند. رساله دکتری مریم در کنار نتایج مهم و ارزنده و نوآوری‌های فراوان، اثبات جدید از حدس ادوارد ویتن، فیزیک‌دان برجسته در زمینه نظریه ریسمان‌ها ارائه کرد. این رساله خیلی زود مورد توجه ریاضی‌دانان قرار گرفت. مریم در سال ۲۰۰۴ موفق به دریافت دکتری از دانشگاه هاروارد شد.
مریم پس از دریافت دکتری به عنوان عضو هیأت‌علمی به دانشگاه پرینستن پیوست و پژوهش‌های ریاضی خود را با قوت و قدرت ادامه داد. از جمله موفق به اثبات ارگودیک بودن شار ترستین شد و به نتایج ارزنده و تأثیرگذار بیشتری رسید تا این که در سال ۲۰۰۸ در دانشگاه پرینستن به استادی رسید. او سال ۲۰۰۹ پرینستن را ترک کرد و با سمت استادی به دانشگاه استنفورد پیوست.
تابستان سال ۲۰۱۴ کنگره ریاضی‌دانان در سئول برگزار می‌شد و از اطراف و اکناف شایعه اهدای مدال فیلدز به مریم به گوش می‌رسید و مریم که عازم کره شد، احتمالش برایمان بیشتر شد تا این که رسما اعلام شد که مدال فیلدز به او تعلق گرفته است.
مریم علاوه بر مدال فیلدز افتخارات ارزشمند دیگری هم کسب کرد:
– به انتخاب مجله نیچر یکی از ده فرد تأثیرگذار در جهان، ۲۰۱۴
– عضویت در آکادمی علوم فرانسه، ۲۰۱۵
– عضویت در انجمن فلسفه آمریکا، ۲۰۱۵
– عضویت در آکادمی ملی علوم (آمریکا)، ۲۰۱۶
– عضویت در آکادمی علوم و هنرهای آمریکا، ۲۰۱۷
پس از درگذشت مریم، جوایز متعددی به نامش نام‌گذاری شد. در استنفورد یک بورسیه دانشجویی و یک بورسیه پژوهشگر جوان به نام او راه انداختند. در بعضی شهرهای جهان هم یادمان‌هایی برای او برپا کردند، یا کوی و برزنی را به نام او خواندند. ماهواره شماره ۳۲۱۳۵۷ نیز به یاد او ماهواره میرزاخانی نامیده شد. در فوریه ۲۰۲۰ گروه زنان سازمان ملل متحد مریم را به عنوان یکی از هفت زن دانشمندی انتخاب کرده که دنیا را تغییر داده‌اند.
ولی شاید از همه مهم‌تر نام‌گذاری روز ۲۲ اردیبهشت (۱۲ مه) که سال‌روز تولد او است، توسط اتحادیه بین‌المللی ریاضی‌دانان به نام روز ریاضیات و زنان باشد، در این روز همه‌ساله در بسیاری از کشورهای جهان مراسم ویژه‌ای برگزار می‌شود.
